Antropozofia wobec rasizmu i antysemityzmu

Oświadczenie spółki DEMETER (październik 2000), źródło: strona DEMETER

OŚWIADCZENIE SPÓŁKI DEMETER E.V., FEDERACJA BIODYNAMICZNA – DEMETER INTERNATIONAL E.V. ORAZ GOETHEANUM – SEKCJA ROLNICTWA.

RUCH BIODYNAMICZNY OPOWIADA SIĘ ZA PRAWAMI CZŁOWIEKA, WOLNOŚCIĄ POGLĄDÓW, PLURALIZMEM I KOSMOPOLITYZMEM ORAZ WYRAŹNIE DYSTANSUJE SIĘ OD EKSTREMIZMU I DĄŻEŃ ANTYLUDZKICH.

Ruch biodynamiczny został założony w 1924 roku po serii wykładów Rudolfa Steinera na temat rolnictwa i jest dziś zorganizowany na wiele sposobów w Niemczech w Demeter e.V., a także na całym świecie. Demeter jest więc nie tylko jedynym stowarzyszeniem rolnictwa ekologicznego, którego historia sięga czasów sprzed drugiej wojny światowej, ale jest także istotną kolebką rolnictwa ekologicznego. Opracowane przez ruch biodynamiczny zasady funkcjonowania organizmu rolniczego, który jest tak zamknięty, indywidualny i zróżnicowany, jak to tylko możliwe, do dziś pozostają ideałem dla całego rolnictwa ekologicznego.

Z powodu kilku dyskryminujących i tym samym, z dzisiejszego punktu widzenia, niedopuszczalnych stwierdzeń w obszernym dziele Rudolfa Steinera, antropozofia i rolnictwo biodynamiczne są oskarżane przez poszczególnych krytyków o bliskość z ideami rasistowskimi i etnicznymi.

W okresie reżimu nazistowskiego znane były powiązania poszczególnych protagonistów wczesnego ruchu biodynamicznego z reżimem narodowosocjalistycznym i ruchem völkisch. Nie posiadamy żadnej kontekstowej i bezpiecznej wiedzy na temat dokładnego charakteru tych powiązań oraz stopnia zaangażowania naszych poprzednich organizacji.

W dalszej części przyjrzymy się w sposób zróżnicowany trzem faktom:

Wypowiedzi na temat „rasy” w dziele Rudolfa Steinera
Rola przedstawicieli ruchu biodynamicznego w okresie narodowego socjalizmu
Pozycja ruchu biodynamicznego i jego organizacji dzisiaj

1. WYPOWIEDZI NA TEMAT „RASY” W DZIELE RUDOLFA STEINERA
   Chociaż bardzo obszerne dzieło założyciela antropozofii, Rudolfa Steinera, zawiera kilka stwierdzeń, które z dzisiejszego punktu widzenia można jednoznacznie zaklasyfikować jako dyskryminujące, to w żadnym wypadku nie można zaklasyfikować dzieła Rudolfa Steinera jako całości jako rasistowskiego. Do takiego wniosku doszła holenderska komisja śledcza[1], która stwierdza: „Insynuacje, że rasizm jest nieodłącznym elementem antropozofii… zostały wykazane jako kategorycznie błędne”. Filozofia antropozoficzna koncentruje się raczej na wartości i rozwoju każdej indywidualnej istoty ludzkiej, indywidualnej wolności i odpowiedzialności społecznej oraz kosmopolityzmie.

Podobnie Steiner sprzeciwiał się wszelkim formom ekstremizmu i od 1918 r. aż do śmierci w 1925 r. gorąco popierał budowę liberalnej i pluralistycznej demokracji ze swoją ideą „trójpostaciowości organizmu społecznego”.[2] W tych latach przeciwstawiał się rodzącej się myśli nacjonalistycznej, rasistowskiej, antysemickiej i eugenicznej. W wykładzie z 1917 roku Steiner powiedział: „I tak widzimy, że właśnie w XIX wieku zaczyna się nacisk na powiązania plemienne, etniczne i rasowe, i że mówi się o tym nacisku jako o idealizmie, podczas gdy tak naprawdę jest to początek upadku istot ludzkich, człowieczeństwa.”[3] I jeszcze w jednym ze swoich ostatnich wykładów, we wrześniu 1924 roku, powiedział: „To jest coś strasznego, jak dzisiaj ludzie dążą do rasy i narodów i jak zasadniczo chcą pogrzebać wszelki kosmopolityzm.”[4].

2. ROLA PRZEDSTAWICIELI RUCHU BIODYNAMICZNEGO W OKRESIE NARODOWEGO SOCJALIZMU
   Ze względu na jej indywidualistyczną i liberalną orientację, antropozofia została zakwalifikowana przez reżim nazistowski jako niezgodna z ideami narodowego socjalizmu, a poprzednie organizacje dzisiejszych stowarzyszeń, Reichsverband biodynamischer Landbau i Versuchsring für Biodynamische Wirtschaftsweise, zostały zdelegalizowane, podobnie jak wszystkie inne organizacje antropozoficzne. Niemniej jednak, idee antropozoficzne miały również zwolenników wśród czołowych narodowych socjalistów, a elementy rolnictwa biodynamicznego zostały przejęte przez narodowosocjalistyczne koncepcje, takie jak „rolnictwo prawa życia”.

Jak już wiadomo dzięki niektórym opracowaniom, w ruchu biodynamicznym istniały osobistości, które pozostawały w bliskich kontaktach z narodowymi socjalistami aż do najwyższych szczebli hierarchii, ogrody warzywne w obozach koncentracyjnych uprawiane były biodynamicznie, a na pierwszej stronie ówczesnego biodynamicznego czasopisma „Demeter” gratulowano „Führerowi” z okazji jego urodzin. Nie jest dla nas jasne, czy uczyniono to z przekonania, czy też w celu ratowania rozwijającego się rolnictwa biodynamicznego w trudnych czasach. Jeśli spojrzymy na – fragmentaryczną – wiedzę, jaką dysponujemy do tej pory o bohaterach ruchu biodynamicznego w czasach nazistowskich, to oczywiste jest, że – podobnie jak w większości innych grup społecznych – w ruchu antropozoficznym w czasach nazistowskich działali bojownicy ruchu oporu oraz osoby, takie jak lekarka Ita Wegmann, które ratowały życie Żydom lub innym prześladowanym[5]. Ale byli też koledzy podróżnicy i lobbyści, którzy próbowali ratować to, co udało im się zbudować. Możliwe, że byli też przekonani wspólnicy.

Ponieważ wiedza o ówczesnych bohaterach biodynamicznych i możliwych powiązaniach z narodowym socjalizmem jest jeszcze bardzo niepełna, Demeter e.V., Federacja Biodynamiczna – Demeter International e.V. oraz Goetheanum – Sekcja Rolnictwa wspólnie badają, czy i w jaki sposób poszczególni przedstawiciele lub organizacje z antropozoficznego obszaru rolnictwa biodynamicznego/Demeter nawiązały współpracę z reżimem narodowosocjalistycznym. Naszym celem jest stworzenie przejrzystości i stawienie czoła naszej historycznej odpowiedzialności. W tym celu, zlecono przeprowadzenie społeczno-historycznego projektu badawczego, mającego na celu niezależne i zgodne z naukowymi standardami wyjaśnienie kwestii, jakie oporne działania, jakie formy oportunizmu występowały w szeregach ruchu biodynamicznego oraz czy byli bohaterowie, którzy byli sprawcami skazania i sami stali się współwinni poprzez swoje działania.

Projekt będzie realizowany przez doświadczony interdyscyplinarny zespół badawczy, któremu towarzyszyć będzie rada doradcza złożona z naukowców posiadających odpowiednią wiedzę specjalistyczną. Wyniki powinny być dostępne do 2024 r. i opublikowane w ogólnie dostępnej formie.

3. POZYCJA RUCHU BIODYNAMICZNEGO I JEGO ORGANIZACJI DZISIAJ
   Demeter e.V. w Niemczech, międzynarodowa organizacja parasolowa ruchów biodynamicznych i stowarzyszeń Demeter, Federacja Biodynamiczna – Demeter International oraz Powszechne Towarzystwo Antropozoficzne jako podmiot prawny Sekcji Rolniczej są ukonstytuowane demokratycznie i partycypacyjnie. W ich statutach i oświadczeniach stwierdza się, że zdecydowanie sprzeciwiają się one działaniom rasistowskim, antykonstytucyjnym i ksenofobicznym oraz innym zachowaniom o charakterze dyskryminacyjnym lub nieludzkim. Sprzeciwiają się również wysiłkom, które łączą przemysł żywności ekologicznej z ideami ekstremistycznymi.

Godność człowieka i przyrody jest główną ideą przewodnią ruchu biodynamicznego, który obejmuje wszystkie kontynenty i religie. Demeter e.V. i Federacja Biodynamiczna – Demeter International formułują w swojej deklaracji misji swoje demokratyczne roszczenia i cel wspólnej pracy w godności, uznaniu, tolerancji i szacunku. Postawa ta opiera się na twierdzeniu antropozofii, źródła biodynamiki, o rozwoju indywidualności człowieka i znajduje odzwierciedlenie w podstawowych wartościach stowarzyszeń i Sekcji Rolniczej, do których należą wolność, równość, solidarność i pełnia oraz zrównoważony rozwój.

Aby móc w pełni żyć tymi wartościami lub je osiągnąć, rozumiemy historię jako archiwum nauki. Postrzegamy zlecone badanie jako ważny krok w kierunku rzucenia większego światła na historię naszych organizacji i wyciągnięcia z niej wniosków dla naszej przyszłej pracy.

Szczególnie dzisiaj, kiedy wiele prawicowych ekstremistów, jak np. osadnicy völkisch, próbuje zyskać akceptację społeczną poprzez zaangażowanie w ochronę przyrody i rolnictwo ekologiczne, jest ważniejsze niż kiedykolwiek, aby stowarzyszenia rolnictwa ekologicznego uważnie się temu przyglądały i wyraźnie odróżniały się od tych grup.

Federacja Biodynamiczna Demeter e.V. – Demeter International e.V.
Goetheanum – Sekcja Rolnictwa
październik 2020 r.

[1] Ted A. van Baarda (red.): Antropozofia i oskarżenia o rasizm. The Report of the Dutch Commission of Inquiry „Anthroposophy and the Question of Races”. Frankfurt a. M., wyd. 5, 2009.

[2] Rudolf Steiner: Die Kernpunkte der Sozialen Frage in den Lebensnotwendigkeiten der Gegenwart und Zukunft. Wydawnictwo Rudolf Steiner, Dornach. 5. edycja. 2014.

[3] Rudolf Steiner: Duchowe podłoże świata zewnętrznego. Upadek Duchów Ciemności. GA 177. Rudolf Steiner Verlag, Dornach. P. 204 i nast. 7. wyd. 2020.

[4] Rudolf Steiner: Wykłady i Kursy z Chrześcijańskiej Pracy Religijnej, V. Apokalipsa i Praca Kapłańska. GA 346. Rudolf Steiner Verlag, Dornach, str. 206. 2001.

[5] Peter Selg: Rudolf Steiner, Anthroposophy and the Accusation of Racism: Society and Medicine in the Totalitarian Age. P. 147ff. i p. 170ff. Wydane przez Instytut Ity Wegmann. Arlesheim. 2020.