Goetheanum – misterium „żywego słowa”
źródło: Małgorzata Leyko, Instytut im. Jerzego Grotowskiego
(zdjęcie: praktyka eurytmii w 1931 roku)
Jednym z najsilniejszych nowych prądów duchowych w ramach Lebensreform była antropozofia Rudolfa Steinera (1915). Centrum antropozoficzne – Goetheanum powstało w szwajcarskim Dornach i do dziś skupia szerokie grono zwolenników myśli Steinera. Atrakcyjność antropozofii jako duchowej drogi poznania człowieka nowożytnego polegała na stopieniu przesłanek chrześcijańskich z elementami religii pozaeuropejskich, nowoczesną nauką oraz holistycznym projektem przeorganizowania kultury i cywilizacji, obejmującym nie tylko program światopoglądowy, ale także szereg praktycznych dziedzin życia (m.in. ekologiczne uprawy, alternatywny program edukacyjny, medycynę naturalną). W system ten w sposób konieczny wpisana została sztuka. Służy ona, z jednej strony, przełożeniu duchowego przesłania antropozofii na zewnętrzne formy życia i określa na przykład plastyczno-kolorystyczne walory otoczenia, kształtuje przestrzeń i wizualizuje wartości stanowiące podstawy tego systemu.
Z drugiej strony, sztuka – a zwłaszcza sztuka sceniczna – staje się rodzajem antropozoficznego misterium, dla którego Steiner stworzył ezoteryczny kod, jakim jest eurytmia. Eurytmia to sztuka wizualizowania poprzez ruch treści i sensów ewokowanych w słowie oraz emocji wyrażanych przez muzykę. Służy temu specyficzny system zbudowany ze znaków gestycznych, kinezycznych i polichromatycznych o nacechowaniu semantycznym (poszczególnym układom ciała w przestrzeni i barwom zostają przypisane określone znaczenia, które wyrażają pojęcia, a nawet poszczególne litery). To konstytutywne dla antropozofii obrazowanie mowy, „pisanie ciałem”, odróżnia ją od innych systemów zrytmizowanego ruchu. Nieodzownym dopełnieniem inscenizacji eurytmicznych są skodyfikowane w kroju, długie szaty tancerzy, barwne szale i welony oraz wielobarwne efekty świetlne. Według Steinera idealnym zastosowaniem eurytmii było wystawienie pełnej wersji I i II części Fausta Goethego. Współcześnie eurytmia jest nie tylko szczególną formą sztuki scenicznej, ale przede wszystkim ma służyć głębokiemu przeżyciu duchowemu, jest rodzajem misterium celebrowanego przez wspólnoty antropozoficzne; ponadto jest metodą uzdrawiania, akceptowaną przez niektóre instytucje publiczne oraz obowiązkowym przedmiotem w programie nauczania w sieci Waldorfschule.
(…)
(…) nurt Lebensreform, wyznaczony przez paradygmat d u c h o w o ś c i, obejmuje wszelkie nowe prądy filozoficzno-wyznaniowe, programy kulturowe i artystyczne oraz projekty edukacyjno-dydaktyczne mające oddziaływać na duchową sferę człowieka. Na przełomie XIX i XX wieku pod wpływem przemian obejmujących zewnętrzne formy życia bardzo silnie zaczęto odczuwać kryzys tożsamości, wykorzenienie, atomizację społeczeństwa, regres religijności, na co odpowiedzią było poszukiwanie nowych wyznań i systemów, alternatywnych wobec dotychczas praktykowanych. Tendencje antykościelne i sekularyzacyjne pojawiły się w Niemczech już w połowie XIX wieku, kiedy pod wpływem reformatorskich kręgów katolickich powstał religijno-polityczny ruch Deutschkatholizismus (Niemiecki Katolicyzm)15, w środowisku protestanckim zaś skonsolidował się ruch Lichtfreunde (Przyjaciele Światła)16. Oficjalnie zaczęły też działać ugrupowania ateistów i wolnomyślicieli. Zapoczątkowało to powstawanie licznych gmin religii wyzwolonej, które odrzucały formalne zasady nauki i wyznania, głosząc uniwersalne hasła tolerancji, poszanowania godności i praw człowieka. Skupiały one przede wszystkim przedstawicieli średnich i niższych warstw społecznych, a ważnym elementem ich programu była działalność społeczno-edukacyjna na rzecz podniesienia poziomu życia warstw najuboższych. Jedną z organizacji reprezentujących ten nurt był założony w 1859 roku Bund Freireligiösen Gemeinden Deutschlands (Niemiecki Związek Gmin Religii Wyzwolonej). Na przełomie XIX i XX wieku tendencje te przybrały na sile, znajdując ujście w powstawaniu nowych gmin wyznaniowych, nie tylko czerpiących ze źródeł chrześcijańskich, jak na przykład ruch niemiecko-chrześcijański, lecz także ugrupowań nawiązujących do pogańskich tradycji germańskich, do religii przyrody czy wyznań pozaeuropejskich – buddyzmu i hinduizmu, stowarzyszeń ezoterycznych i głosicieli idei reinkarnacji. Szczególną popularnością w środowiskach intelektualistów i wykształconego mieszczaństwa cieszyły się światopoglądy o proweniencji religijno-filozoficzno-naukowej, takie jak teozofia ufundowana na podstawach neoplatońsko-buddystycznych, a zwłaszcza stworzona w opozycji do niej antropozofia Rudolfa Steinera. Duża atrakcyjność antropozofii jako duchowej drogi poznania człowieka nowożytnego, szybko zyskującej rzesze zwolenników, szczególnie w Niemczech i Szwajcarii, polegała na stopieniu przesłanek chrześcijańskich z elementami religii pozaeuropejskich, nowoczesną nauką oraz holistycznym projektem przeorganizowania kultury i cywilizacji materialistycznej, obejmującym nie tylko sferę światopoglądową, ale i praktyczne dziedziny życia, takie jak ekologiczne uprawy czy alternatywny system edukacji realizowany przez Waldorfschule. Steinerowskie centrum antropozoficzne – Goetheanum – powstało w szwajcarskim Dornach i do dziś skupia zwolenników tej drogi duchowej.
źródło zdjęcia: ullstein bild Dtl./ullstein bild/Getty Images
Przeczytaj więcej w ksiażce „Teatr w krainie utopii” Małgorzaty Leyko:
