Piękno i sztuka w antropozofii Rudolfa Steinera (1) – wstęp

Jerzy Prokopiuk, miesięcznik Twórczość, luty 1998, ilustracja: dzieło W.Kandinskiego

Piękno – podobnie jak dwie inne „platońskie” kategorie: prawdę i Dobro – Rudolf Steiner i stworzona przezeń antropozofia rozpatrują jako elementy rozwoju ducha ludzkiego, ludzkiej duszy I ciała w poszczególnych epokach historii człowieka na Ziemi, centralnej z siedmiu „planet”, będących głównymi fazami boskiego eksperymentu w ramach naszego kosmosu. (Ziemię poprzedzał stary Saturn, stare Słońce i stary Księżyc, po niej nastąpi Jowisz – Nowe Jeruzalem – Wenus i Wulkan.) Ziemia znajduje się w krytycznym punkcie inwolucji i ewolucji naszego kosmosu. W dziejach Ziemi znamy już epoki: polarną, hiperborejską, lemuryjską, atlantydzką i – obecną – postatlantydzką; po niej można oczekiwać jeszcze epoki szóstej i siódmej. Z kolei w naszej, postatlantydzkiej epoce historiografia antropozoficzna wyróżnia następujące okresy: praindyjski (7227-5067 r. p.n.e.), praperski (5067-2907 r. p.n.e.), egipsko–mezopotamski (2907-747 r p.n.e.), grecko-rzymski (747 r. p.n.e. – 1413 r. n.e.), aktualny – germański (1413-3573 r.) I wreszcie przyszłe: słowiański (3573-5733 r.) i amerykański (5733-7893 r.). W okresie praindyjskim w ramach głównego nurtu ewolucji człowieka rozwijano ciało eteryczne, w okresie praperskim -ciało astralne, w okresie egipsko-mezopotamskim – duszę doznaniową, w okresie grecko-rzymskim – duszę rozsądkowo-uczuciową, w okresie germańskim – duszę samoświadomą, w okresie słowiańskim rozwijany będzie duch-jaźń, w okresie amerykańskim zaś – duch-życie. (W okresie grecko-rzymskim doszło do centralnego wydarzenia zarówno w naszym kosmosie, jak i na Ziemi, jakim było Wcielenie Syna Bożego, Chrystusa, w Synu Człowieczym, Jezusie z Nazaretu. Wydarzanie to było punktem zwrotnym w boskim eksperymencie pn. „Człowiek”.)

Rozwój ludzkości na Ziemi antropozofia pojmuje jako wychodzenie jej ze świata duchowego i wiązanie się ze światem materialnym w procesie inwolucji, a następnie wyzwalanie się ze świata ziemskiego i powrót do świata duchowego w procesie ewolucji. Proces ten symbolowo opisuje Biblia – Stary i Nowy Testament – która, jak wiadomo, zaczyna się od o  Raju i kończy na ukazaniu przyszłej Nowej Jerozolimy. Jak powiedzieliśmy, w centrum tego procesu znajduje się inkarnacja Chrystusa jako Boga w Jezusie jako Człowieku: jego Trzy Lata życia jako Boga-człowleka – od Wcielenia w chwili tzw. chrztu w Jordanie (6 stycznia 30 roku) po śmierć na Krzyżu (4 kwietnia 33 roku) – a przede wszystkim jego Zmartwychwstanie – oznacza Zbawienie upadłego człowieka w dwojakim sensie: Chrystus zbawił go, usuwając obiektywne skutki jego grzechów i zarazem dał mu wzorzec soterycznej pracy nad sobą, która – w długim procesie licznych reinkarnacji -ma doprowadzić do pełnej przemiany (Słowacki: „przeanielenia’) w Nowej Jerozolimie (po tzw. Sądzie Ostatecznym), kiedy zbawieni uzyskają „ciała zmartwychwtania”. Proces rozwoju człowieka w aktualnej epoce postatlantydzkiej to zarówno kolejna faza inkarnacji człowieka na Ziemi, jak i budowanie duszy człowieka — przede wszystkim zaś jego empirycznego „ja” jako odbicia Wyższego  Ja (duchowego). Oznacza to przesuwanie punktu ciężkości z teocentrycznych peryferii świata i człowieka ku antropocentrycznemu ich centrum. W Biblii (Starym Testamencie) znajduje się opis pierwszej fazy tego procesu, w której Elohim Jahwe, jako wzorzec ludzkiego ,ja” przemawia jeszcze do „eksperymentalnej grupy ludzi” („ludu wybranego”) jako Bóstwo transcendentne z zewnątrz, natomiast w Nowym Testamencie mamy relację ukazującą zamieszkanie Chrystusa jako Wyższego Ja ludzkości w poszerzającym się kręgu zbawionych („świętych”), tj. zjednoczenie immanentnego Boga z człowiekiem. (Przejście „centrypetalności” w „centryfugalność” jako proces odśrodkowego  wyzwalania ducha, duszy i ciala człowieka -ich soterycznej transformacji.) Przedstawioną tu historiozofię człowieka Steiner ukazuje przede wszystkim w swym głównym dziele Das Geheimwissensfhaft z 1910 roku i rozwija w pracy Die Geistige Fuhrung des Menschen ind der Menscheit z 1911 roku oraz w cyklach swych wykładów, takich jak Welt, Erde und Mensch i Apokalypse des Johannes z 1908 roku, Die Geheimnisse der biblischen Schopfungsgeschichte z 1910 roku, Der Christus – Impuls und die Entwicklung des Ich-Bewusstseins z lat 1908-1910, Von Jesus bis Christus z 1911 roku oraz Die Mysterien des Morgenlandes und des Christentums z 1913 roku. Z prac jego uczniów, poświęconych tej problematyce, wymienić należy: Emil Bock, Das Alte Testament und Heistegeschichte der Menscheit, 1934, Urschristentum, 1937, Apokalypse, 1951, Sigismund von Gleich, Der Mensch der Eiszeit und Atlantis, 1936 oraz Guenther Wachsmuth, Die altherischen Bilderkrafte in Kosmos, Erde und Mensch, 1924 i 1927. (Przeglądy paralelne znajdziemy w pracach: Jean Gebster, Ursprung und Gegenwart, 1949,Erich Neumann, Urspruchengeschichte des Bewusstseins, 1949, Ken Wilber, Up from Eden, 1981.)

 W pierwszym wykładzie ze swego cyklu, zatytułowanego Das Kanstlerische in seiner Weltmission z 1923 roku, Steiner daje kwintesencjonalną prezentację rozwoju świadomości człowieka w epoce postatlantydzkiej. W jego relacji, w okresie praindyjskim „ja” i myśl ludzka żyły jeszcze w kosmosie, w okresie praperskim żyły w przyrodzie ziemskiej, w okresie egipsko-mezopotamskim w etnosach tej kultury, w okresie grecko-rzymski m rodzą się one (jako hegemon) w ciele fizycznym Indywiduum człowieka – widzimy to w filozofii i sztuce tej kultury, wreszcie w okresie germańskim „ja” człowieka stopniowo wręcz utożsamia się z jego ciałem fizycznym (paralelnie – w średniowiecznym myśleniu postawa realistyczna ustępuje miejsca nominalistycznej, co w renesansie daje początek racjonalizmowi i empiryzmowi – w czasach od Kartezjusza i  Bacona po Galileusza i Newtona).

Część druga: