Steinerowska koncepcja społeczna

Odczyt Maxa Bojarskiego wygłoszony na sesji naukowej poświęconej antropozofii (Uniwersytet w Białymstoku, 29.V.2000)

          I.

Koncepcja Steinera wynika z dostrzeżenia w organizmie społecznym trzech różnych systemów:

• systemu życia kulturalnego (czy szerzej: życia duchowego jako składnika organizmu społecznego),
• systemu polityczno-prawnego,
• systemu gospodarczego.

Te trzy systemy zaspokajają różne ludzkie potrzeby. A jednak we współczesnych państwach nie występują jako trzy systemy autonomiczne, ale są od siebie uzależnione.

          II.

Dostrzegalny jest związek tych trzech systemów z trzema systemami anatomo-fizjologicznymi:

• mózgowo-nerwowym (nerwowo-zmysłowym),
• rytmicznym (serca, jelit i płuc),
• przemiany materii (łącznie z mięśniowym).

Pierwszy z nich związany jest z myśleniem, drugi z uczuciami, trzeci zaś z wolą.  Pierwszy pozostaje w związku z życiem kulturalno-duchowym, drugi z systemem polityczno-prawnym, trzeci z systemem gospodarczym.

Nie chodzi o analogie. Człowiek porównujący organizm fizyczny człowieka do organizmu społecznego zajmuje wobec tego drugiego postawę obiektywną – jak wobec czegoś samodzielnego, w celu odczucia jego własnych praw. Chodzi też o to, aby przez badanie przyrody zdobyć siłę potrzebną do bezstronnego rozpatrywania faktów społecznych.

          III.

W organizmie ciała fizycznego nie ma absolutnej centralizacji. Każdy system ma odrębny, swoisty stosunek do świata zewnętrznego. Trzy systemy współpracują i wpływają na siebie nawzajem, ale w zdrowym organizmie zachowują swoją autonomię. Jest to autonomia subtelna, lecz ma wielkie znaczenie. Antropozoficzni lekarze zwracają uwagę na to, że przyczyna wielu chorób polega na zachodzeniu procesów charakterystycznych dla danego systemu czy też narządu w niewłaściwym miejscu. Na przykład fatalne skutki ma zachodzenie procesu wątrobowego w rejonie płuc. Podobnie ma się sprawa z wieloma innymi sprawami. Zło według Steinera, to dobro w niewłaściwym czasie lub miejscu.

W związku z tym problemem można mówić o dotychczasowym niepowodzeniu trzech ideałów Rewolucji Francuskiej: Wolności, Równości i Braterstwa. Otóż nie udało się ich jednocześnie wcielić w życie. Dalszy tok mojego referatu ukaże, iż nie da się tego zrobić, dopóki trzy człony organizmu społecznego nie będą działać autonomicznie. Z punktu widzenia jednolitego państwa te trzy ideały pozostają w sprzeczności.

          IV.

1. Życie duchowe

Wolność- to domena świata duchowego. Duch nie rozwija się pod przymusem konieczności, lecz potrzebuje wolności, by osiągnąć czystość myśli, obiektywność uczucia i kreatywność woli.

System życia kulturalnego – czy szerzej – życie duchowe jako składnik organizmu społecznego obejmuje wszystko, co wypływa z indywidualności poszczególnego człowieka i co powinno być wcielone w społeczny organizm.

W trójdzielnym państwie, decyzja o tym, jak wychować dziecko, jak je wykształcić, miałaby w miarę możności zależeć nie od jakichkolwiek potrzeb ekonomicznych czy politycznych, ale od jego indywidualności.

Oczywisty problem, jaki pojawić się może, gdy człowiek pracuje dla ogółu, to brak zapału do pracy. Tylko w wolnym życiu duchowym może zrodzić się taka miłość do ludzkiego ładu zbiorowego, jaką ma artysta do procesu powstawania swoich dzieł. W trójdzielnym państwie życie prawne i życie gospodarcze będą otrzymywać coraz więcej czujących w ten sposób ludzi – urabianych przez samodzielny dział życia duchowego. Aby tak było, życie prawne i gospodarcze nie mogą dawać szkolnictwu wytycznych, opartych na ich potrzebach.

Szkoły nie mają stawiać sobie jako celu produkcji fachowców w różnych zawodach. Wyznania religijne powinny raczej podnosić dusze, zamiast koncentrować się na trosce o to, aby człowiek nie burzył zastałego porządku społecznego. Sztuka powinna być raczej manifestacją najczystszych praw harmonii, zamiast dbać o uprzyjemnianie ludziom wolnego czasu.

Sprawy związane z indywidualnością człowieka, to właśnie to, co Steiner w kontekście kwestii społecznej nazywa życiem duchowym.

Niektórzy mówią, że naturę ducha stanowi rozwój. Można powiedzieć, że w dziedzinie duchowego członu organizmu społecznego znajduje się wszystko, co wiąże się z wychowaniem i rozwojem jednostek.

• system polityczno-prawny

Wielki ideał Rewolucji Francuskiej związany z życiem polityczno-prawnym – to ideał równości.

Równość musi zostać wcielona w życie przez publiczne prawo, ale pod warunkiem, że prawo to będzie zważać przede wszystkim na to, co jest uczciwe i sprawiedliwe, ale bez względu na racje ekonomiczne.

Zasadą prawa powinno być zdanie: „Każda osoba ma prawo do tego, by jej ludzka godność była szanowana i ma obowiązek traktować innych, jak sama chciałaby być traktowana.”

Wobec prawa powinni być równi tak samo ludzie, jak całe państwa, niezależnie od statusu materialnego (sprawy należącej do działu gospodarczego), czy też narodowości (która jest sprawą działu kulturalno-duchowego).

Świadomość narodowa to dziedzina duchowa. Ludność pewnego obszaru językowego nie wpadnie w nienaturalne konflikty z innymi o ile nie zechce wywierać nacisku przez swą organizację państwową lub potęgę gospodarczą w celu wzmożenia wpływów swej kultury narodowej. Jeżeli dana kultura narodowa w porównaniu z inną posiada większą siłę ekspansji i twórczości duchowej – rozszerzanie się jej będzie usprawiedliwione, może odbywać się na drodze pokojowej, o ile urządzenia, służące temu celowi, zależne będą wyłącznie od organizacji duchowej.

• System gospodarczy

Trzeci z systemów na które dzieli się organizm społeczny, to system gospodarczy. Ten system króluje w państwach naszych czasów. Ma on do czynienia ze wszystkim, co musi być dane, aby człowiek mógł uregulować swój naturalny stosunek do świata zewnętrznego.

Z gospodarką związana jest idea braterstwa. Koncepcja trójpodziału postuluje stworzenie asocjacji-stowarzyszeń gospodarczych – dobrowolnie zrzeszających się i współpracujących. Mają one wcielić w życie na ile się tylko da postawę braterstwa i prowadzić do postawy: Ja pracuję dla ciebie, Ty pracujesz dla mnie. Ma zostać stworzony system, w którym każdy może pracować tylko dla innych, nie sposób pracować dla siebie.

Wolność, Równość i Braterstwo nie mogą mieć miejsca w jednolitym państwie. Poza przytoczonymi dowodami, można powiedzieć jeszcze o wielu innych.  Przykładowa rozbieżność jest widzialna poza tym choćby w twierdzeniu Steinera, że zdrowa organizacja polityczno-prawna musi się opierać na zasadach demokratycznych, a zdrowa organizacja gospodarcza nie może.

V.

Dopóki istnieje obecny typ „państw ekonomicznych”, rządy będą usiłowały wpływać na światową ekonomię by uzyskiwać polityczne cele, a ekonomiczne grupy nacisku będą wpływać na rządy, by forsować cele natury ekonomicznej.

Obecnie sfera polityczna – która powinna zajmować się zadaniami związanymi z prawami i obowiązkami jednostek w oparciu o to, co jest uczciwe i sprawiedliwe, jest krępowana przez narzucające się interesy ekonomiczne.

Skoro ekonomiczne sprawy ustalają się obecnie w parlamencie, ekonomiczne interesy szukają w parlamencie reprezentacji.

A więc prawo nie jest obecnie kształtowane wyłącznie przez wzgląd na równość wszystkich ludzi – na to, co jest uczciwe i sprawiedliwe, ale ze względu na zysk poszczególnych ludzi i grup.

VI.

Spróbuję teraz podać przykłady dotyczące kolejno trzech systemów – życia duchowego, politycznego i gospodarczego, ukazujące, jak mogłyby funkcjonować, będąc autonomiczne.

1. oddzielne życie duchowe

Przedstawiciele duchowego (kulturalnego) członu organizmu społecznego – kultywujący naukę, sztukę, religię w wolnym współzawodnictwie odpowiadaliby za edukowanie wspólnoty.

Życie duchowe organizowałoby się w korporacje – na ich czele stawałyby osoby mające rozeznanie w uzdolnieniach jednostek.

Własność środków produkcji i kapitału należałaby właśnie do działu duchowego. Byłyby one powierzane przez pracowników tego działu jednostkom w których odkryłoby się odpowiednie talenty.

Własność będzie zabezpieczona, ale nie dziedziczona (Testament będzie można spisać też tylko by obdarować jednostkę produktywną).

Sądownictwo także będzie w gestii działu duchowego (egzekwowanie wyroków będzie należeć do działu prawnego).

Pracownicy sfery duchowej będą zaspokajać swe potrzeby konsumpcyjne dzięki darowiznom.

• oddzielny system polityczny

System polityczno-prawny powierzać ma dużą władzę parlamentowi. Do niego należeć ma sformowanie komitetów, które wyłonią premiera i ministrów, oraz nadzór nad policją, obronnością i służbami cywilnymi.

• oddzielny system gospodarczy

Zadaniem Steinerowskiej ekonomii jest produkcja i dystrybucja „po prawdziwej cenie” tych dóbr i usług, które potrzebne są dla konsumpcji lub dla celów produkcji.

Ceny towarów i usług są prawdziwe, gdy ich producenci za każde określone – wyprodukowane kwantum otrzymują to, co spełnia ich i osób od nich zależnych ekonomiczne potrzeby na czas, dopóki nie wytworzą następnego takiego kwantum.

Powołana ma zostać centralna rada ekonomiczna, która ma mieć wpływ na stowarzyszenia gospodarcze.

Każde gospodarcze stowarzyszenie ma składać się z przedstawicieli:

• menedżerów (np. zdolnych przemysłowców, którym pracownicy duchowi powierzyli kapitał),
• pracowników,
• pożyczających kapitał, czy środki produkcji.

Dzięki takim stowarzyszeniom możliwe będzie uzyskanie harmonii między produkcją a konsumpcją.

W tej ekonomii praca nie jest towarem. Takie traktowanie byłoby degradacją jej wartości. Gleba także nie jest towarem – ziemię traktuje się jako swego rodzaju świętość.

VII.

Oto parę przykładów, jak wyglądałoby rozdzielenie:

• Państwo nie stawiałoby przeszkód powstawaniu własności prywatnej i zarządzaniu nią, dopóty, dopóki zdolności indywidualne pozostawałyby związane z kapitałem.
• Nie chodzi o zniesienie prawa posiadania kapitału, ale o to, by zarządzanie nim odbywało się w sposób dla społeczeństwa najbardziej pożyteczny.
• Państwo nie będzie posiadało nic. Będzie tylko zarządzać (na podstawie opinii działu duchowego), co komu przekazać.
• A więc własności będą przekazywane indywidualnym zdolnościom ludzkim.
• Zamiast wspólnej własności środków produkcji, ma mieć miejsce ich obieg w organizmie społecznym.
• Będzie się regulować wszelkie stosunki w sposób ludzki, bez opierania się np. na sile gospodarczej.

Ani praktyka pozbawiona idei, ani też niepraktyczna idea nie może doprowadzić do zbudowania organizmu społecznego, któryby był zdolny do życia. (R.Steiner, Zu Ausfuhrung der Dreigliederung des sozialen Organismus)

Na zakończenie można dodać, że niektóre z idei jakie przedstawiłem, są wcielane w życie w wielu gospodarstwach biodynamicznych. Funkcjonuje tam np. zasada wspólnego konta – każdy z pracowników odkłada tam całe zarobione w trakcie wspólnej pracy pieniądze, a potem pobiera ze wspólnej puli według potrzeb.

Realizuje się zasada: „Ja pracuję dla Ciebie, Ty pracujesz dla mnie”.

Bibliografia:

Steiner Rudolf, Kurs ekonomii społecznej,

Steiner Rudolf, Sedno kwestii społecznej, Warszawa 1920

Steiner Rudolf, Zu Ausfuhrung der Dreigliederung des sozialen Organismus, Stuttgart, 1920;