Jak wyleczyć nasze chore społeczeństwa?

Autor: Harrie Salman. Artykuł ukazał się w czasopiśmie antropozoficznym: New View – jesień 2017. Intermediarius: B.S.

Jak wyleczyć nasze chore społeczeństwa? Spojrzenie wstecz na działania polityczne Rudolfa Steinera w 1917 roku i spojrzenie w przyszłość.

Wiele z dzisiejszych państw to w rzeczywistości państwa upadłe, państwa niestabilne, w których instytucje nie działają. Do tej kategorii należy większość krajów w Afryce, Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie i niektóre kraje w południowo-wschodniej Europie. Są one na ogół sztucznymi tworami czasów postkolonialnych. Nie oznacza to, że inne kraje świata są w dobrej kondycji. Dzisiejsze konflikty społeczne i polityczne zmuszają nas do znalezienia sposobu na poprawę warunków na całym świecie.

Pod koniec I wojny światowej (1914-1918) Rudolf Steiner porównał społeczeństwo do żywego organizmu, którego zdrowie zależy od prawidłowego funkcjonowania trzech systemów składowych, które podzielił na kulturę, politykę i ekonomię. Jednocześnie w 1917 r., po trzech dekadach badań, napisał o trzech systemach ludzkiego ciała (system nerwowy i sensoryczny, system sercowo-płucny oraz system metaboliczny i kończyn), które stanowią fizjologiczną podstawę myślenia, odczuwania i woli u człowieka. Te trzy systemy nie są całkowicie autonomiczne, ale współpracują ze sobą, przy czym jeden z nich nie dominuje nad całym organizmem. Dzięki tym rewolucyjnym odkryciom Steiner położył podwaliny pod duchową medycynę, psychologię i socjologię.

Podobnie jak te trzy funkcje ludzkiego ciała, w społeczeństwie trzy systemy społeczne powinny idealnie współdziałać w harmonii. W naszych czasach ta harmonia musi być stworzona przez ludzi. W starożytnych cywilizacjach Bliskiego Wschodu kultura (religia) determinowała sposób organizacji spraw politycznych i gospodarczych. W czasach rzymskich i w średniowieczu sfera polityczna stała się bardziej niezależna i zaczęła dominować nad społeczeństwem. Obecnie interesy ekonomiczne w dużej mierze determinują podejmowanie decyzji politycznych i rozwój kultury. Przedsiębiorstwa nastawione na zysk dominują w świecie, co jest przyczyną patologicznego, niezrównoważonego i chorego stanu współczesnych społeczeństw. Ich odbudowa zależy teraz od obywateli, którzy troszczą się o przyszłość, mają wizję naprawy społeczeństwa i wolę podjęcia działań politycznych. Mogą oni znaleźć inspirację w wizji społecznej Steinera.

Rok 1917 był przełomowy w historii Europy. Imperia mocarstw środkowoeuropejskich (Niemiec i Austro-Węgier) chyliły się ku upadkowi. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny za prezydentury Woodrowa Wilsona, który wkrótce miał wprowadzić do Europy swój tzw. program pokojowy. W listopadzie 1917 r. rewolucja rosyjska wyniosła do władzy ideologię komunistyczną, która rzuciła wyzwanie zachodniemu kapitalizmowi. Steiner obserwował te wydarzenia jako zapalony analityk geopolityczny. Jego główne zastrzeżenia dotyczyły po pierwsze tego, że zachodnia propaganda oskarżała Niemcy o wywołanie wojny, podczas gdy w rzeczywistości zostały one wciągnięte do niej wbrew własnej woli. Według niego Niemcy nie były gotowe latem 1914 roku do rozpoczęcia konfliktu. A po drugie, że Niemcy i Austro-Węgry nie miały żadnego pomysłu na przyszłość, którym mogłyby przeciwstawić się programowi pokojowemu amerykańskiego prezydenta Wilsona.

Memoranda Rudolfa Steinera

W lipcu 1917 r. Steiner zdecydował się napisać memorandum do rządu niemieckiego i drugie do austro-węgierskiego[1]. Zwrócono na nie uwagę najwyższych kręgów rządowych. Opisał przebieg wydarzeń, w wyniku których nie Niemcy, ale Anglia była winna rozpoczęcia wojny. Dla Anglii – mówił – wojna była wojną ekonomiczną, przygotowaną już przez kręgi władzy, mającą na celu ustanowienie anglo-amerykańskiej hegemonii na świecie. Chcieli oni przekształcić Europę Środkową w kolonię mocarstw zachodnich.

W programie prezydenta Wilsona zapisana była idea samostanowienia narodów. Doprowadziłoby to do powstania wielu nowych państw wśród narodów Cesarstwa Austro-Węgierskiego, ignorując fakt, że w ich granicach znalazłyby się mniejszości z wielu innych narodów. Wilson obiecał przynieść Europie Środkowej „wolność i demokrację”, ale według Steinera była to wolność abstrakcyjna, zamiast prawdziwej wolności jednostki. Jego zdaniem zachodni model demokracji parlamentarnej nie był odpowiedni dla Europy Środkowej, ponieważ służyłby jedynie włączeniu Europy Środkowej do zachodniego porządku światowego. Steiner zauważył w pierwszym memorandum, że w Anglii zawsze znajdą się ludzie reprezentujący grupy interesów gospodarczych, którzy potrafią znaleźć drogę i środki umożliwiające Parlamentowi realizację jego celów politycznych. W rzeczywistości we współczesnych demokracjach opartych na modelu zachodnim instytucje demokratyczne są zazwyczaj narzędziami grup interesów, takich jak międzynarodowe korporacje i kompleks wojskowo-przemysłowy, niezależnie od partii politycznych sprawujących władzę.

W memorandach Steiner wzywał przywódców Europy Środkowej do przyjęcia nowej wizji w harmonii z historycznymi impulsami, które działały w jej dziejach i do ogłoszenia tej wizji jako programu pokojowego Europy Środkowej. Jego podstawowym założeniem jest to, że w społeczeństwie istnieją trzy naturalne sfery: kultura, życie polityczne (dotyczące prawa i porządku, ochrony obywateli) oraz życie gospodarcze. W ostatnich stuleciach gospodarka zdominowała całe społeczeństwo, polityka i kultura straciły swoją autonomię. Te trzy sfery nie powinny się już mieszać, lecz każda z nich powinna zostać zdystansowana i przekształcona, aby umożliwić harmonijny rozwój społeczeństwa. Każda z tych sfer potrzebowałaby własnego parlamentu, czegoś w rodzaju senatu, który koordynowałby ich działania w skali globalnej. Ponadto granice obszarów kulturowych i gospodarczych nie powinny pokrywać się z granicami państwa.

W drugim memorandum Steiner zawarł interesujące twierdzenie, że mocarstwa zachodnie mogą stworzyć strukturę polityczną (z własnym typem demokracji parlamentarnej) zgodną z ich narodowymi „instynktami” (głęboko zakorzenionymi przekonaniami na temat organizacji życia politycznego), ale nie powinny narzucać swojego modelu innym narodom.

Przyjęcie tego programu pokojowego rozwiązałoby dwa podstawowe problemy mocarstw środkowoeuropejskich. Według Steinera, problem Cesarstwa Niemieckiego polegał na tym, że nie miało ono duchowej misji i że zagrażało interesom brytyjskim i francuskim z powodu swojej ekspansji gospodarczej. Cesarstwo Austro-Węgierskie nie rozwiązało napięć na terenach zamieszkałych przez ludność słowiańską. Według Steinera, słowiańskojęzyczne terytoria powinny były uzyskać autonomię do końca XIX wieku.

W memorandach Steiner opisywał konsekwencje przyjęcia programu Wilsona. Europa Środkowa utraciłaby swoją misję rozwijania wolnej ludzkiej indywidualności, jej narody zmierzałyby ku upadkowi i utraciłyby swoją wolność. Uzależniłyby się gospodarczo od angloamerykanizmu. Według Steinera, misja Europy Środkowej obejmowała przyczynienie się do rozwoju „zarodka” przyszłej kultury duchowej w Rosji. Zachodnie kręgi władzy, które od 1917 roku organizowały eksperyment socjalistyczny w Rosji, chciały przejąć kontrolę nad jego dalszym rozwojem. Po I wojnie światowej chcieli zlikwidować Europę Środkową i stać się jedynym „wychowawcą” Rosji[2].

Przywódcy Europy Środkowej nie mieli odwagi przedstawić programu dla własnego przetrwania i zaakceptowali program Wilsona oraz ogromny dług wojenny, który Niemcy musiały spłacić Francji. Nastąpiła seria katastrof społecznych, które doprowadziły do powstania nazizmu i II wojny światowej.

Trójpodział społeczny

Steiner nie zrezygnował od razu z prób ratowania Europy Środkowej i jej misji. W swoich wykładach opowiadał o treści swoich memoriałów. Dla przykładu: w grudniu 1918 r. mówił o planach anglosaskich kręgów władzy stworzenia na Zachodzie dominującej „kasty panów” i „ekonomicznej kasty niewolników” żyjących na Wschodzie – poczynając od Renu i dalej na wschód w kierunku Azji[3].

W 1919 roku Steiner wygłosił w wielu niemieckich i szwajcarskich miastach wykłady na temat trzech sfer życia społecznego i tego, jak mogą one zdrowo ze sobą współpracować. Stworzenie takiego potrójnego społeczeństwa przedstawił jako lekarstwo dla chorych społeczeństw Europy Środkowej i Wschodniej. Jego książka „W kierunku odnowy społecznej” (GA 186 )[4], w której rozwinął swoje idee dotyczące koniecznej struktury życia społecznego, była szeroko czytana, ale działania podjęte w celu rozpowszechnienia nowej wizji nie były skuteczne. Równocześnie działał na rzecz wyzwolenia szkolnictwa spod kontroli państwa. Z tych wysiłków powstała pierwsza szkoła steinerowska w Stuttgarcie. Zapraszano go również do wygłaszania w fabrykach przemówień na temat tworzenia rad zakładowych, w których robotnicy i kierownictwo wspólnie podejmowaliby decyzje. W 1922 r. zakończyła się działalność Steinera w  kontekście Trójpodziału społecznego (tworzenie trzech struktur w życiu społecznym)[5]. Widać było, że nie nadszedł jeszcze czas, aby zrozumieć i pracować z tą rewolucyjną wizją. Był jednak przekonany, że nowe możliwości pojawią się później.

Trójpodział nie był po prostu modelem do zastosowania jako metoda, ale raczej sposobem na zdrową strukturę społeczeństwa poprzez stworzenie trzech autonomicznych sfer i ich harmonijne współdziałanie. Steiner zaproponował, aby jako zasady regulujące wykorzystać trzy ideały Rewolucji Francuskiej (nie do końca zrealizowane w jej wyniku), jako zasady regulujące – wolność dla obszaru kultury, równość wszystkich obywateli w systemie politycznym i braterstwo (solidarność) w gospodarce. Instytucje i organizacje (w tym organizacje biznesowe i usługowe, takie jak szkoły) również mogą stosować zasady trójpodziału, ponieważ posiadają aspekty związane z kulturą (rozwój duchowy członków), polityką (podejmowanie decyzji) i ekonomią (produkcja i wymiana dóbr i usług na potrzeby człowieka).

Porządek świata zachodniego

To, co Steiner przepowiedział w 1917 roku, stało się rzeczywistością. Anglo-Amerykański porządek świata nadal narzuca się światu, wywołując opór z wielu stron. Wojny są sposobem na osiągnięcie dominacji nad światem, zasoby materialne Ziemi są rabowane przez korporacje nastawione na zysk, klimat na świecie ulega dramatycznym zmianom, wielkie korporacje decydują o decyzjach politycznych, agrobiznes chce kontrolować światowy rynek nasion z ich genetycznie modyfikowanymi nasionami, kultura staje się rozrywką, niezależna i duchowa myśl jest marginalizowana, „alternatywne prawdy” zniekształcają nasz obraz rzeczywistości, a społeczeństwa stają się zależne od wzrostu gospodarczego, aby zaspokajać coraz to nowe sztuczne i materialne potrzeby ludzi.

„Kasta niewolników” Europy, jak nazwał ją Steiner, żyje w duchowym ubóstwie, a mimo to pogrążona jest w materialnym dobrobycie (z wyjątkiem Europy Wschodniej), prowadząc styl życia, który nie jest możliwy do utrzymania w kontekście globalnym. Ofiary globalizacji i amerykańskich wojen już zaczęły wkraczać do bezpiecznego i jeszcze stosunkowo wygodnego raju Europy.

Według Steinera, anglo-amerykańska część świata jest skazana na globalną hegemonię. Po rozgromieniu narodów Europy Środkowej, narody zachodnie wzięły na siebie odpowiedzialność za przyszłość ludzkości. Narody Europy Środkowej, jako przegrani w wojnie, nie ponoszą już tej odpowiedzialności, zauważył Steiner, ale jednostki pozostają za nią odpowiedzialne. Dominacja materializmu, która rozprzestrzenia się na całym świecie, przyniesie zniszczenie, a to obciąży narody anglo-amerykańskie. Przesłanie Steinera jest takie, że od połowy XX wieku jednostki muszą wziąć odpowiedzialność za zalążki nowego życia duchowego, które uzdrowi ludzkość[6].

W drugiej połowie XX wieku w Europie Środkowej i w świecie zachodnim pojawiły się nowe impulsy duchowe, wśród jednostek, które czuły się odpowiedzialne za przyszłość ludzkości. Kultura Europy Środkowej, która w 1917 roku nie była w stanie uratować misji Europy Środkowej, przeżyła odrodzenie wśród dysydentów we wschodniej części Europy Środkowej (Praga, Gdańsk, Budapeszt, Zagrzeb, Lublana), jak również w jej zachodniej części (Niemcy).

Współczesne ruchy pokojowe, ruchy na rzecz praw człowieka i ruchy ekologiczne mają bardzo silne korzenie w kulturze środkowoeuropejskiego odrodzenia.

Włączanie Europy w porządek świata zachodniego trwało od 1917 roku do dziś. Po drugiej wojnie światowej, a później, w przypadku krajów Europy Wschodniej, po zakończeniu zimnej wojny, narody Europy były coraz mocniej wciskane w anglo-amerykański porządek świata z jego neoliberalną ideologią. Ideologia ta zmienia ludzi w rywalizujących egoistów, którzy bronią swoich osobistych interesów przed innymi. Patrząc z perspektywy, którą Steiner rozwinął w swoich memorandach, możemy stwierdzić, że Unia Europejska jest jednym z głównych instrumentów tej kontroli. Od lat 80. Unia Europejska promuje globalizację, prywatyzację sektora publicznego, zmniejszenie dobrobytu, elastyczne rynki pracy i liberalizację sektora finansowego. Komisja Europejska negocjowała ze Stanami Zjednoczonymi bardzo krytykowane Transatlantyckie Partnerstwo w dziedzinie Handlu i Inwestycji (TTIP), dopóki nie stało się jasne, że nowy prezydent Donald Trump nie jest nim zainteresowany. Podobna umowa z Kanadą została jednak podpisana w 2016 roku (CETA).

Nie można pominąć faktu, że Unia Europejska i jej poprzedniczka EWG przyczyniły się do pokoju i rozwoju gospodarczego Europy Zachodniej po wojnie, a po zakończeniu zimnej wojny do stabilizacji krajów Europy Wschodniej, ale jej struktura nie odpowiada potrzebom zdrowego organizmu społecznego w rozumieniu Steinera.

Nowe impulsy

Odbudowa naszych chorych społeczeństw obejmuje: wyzwolenie kultury spod kontroli politycznej i liberalizmu rynkowego, ograniczenie władzy państwa w celu uniezależnienia go od grup interesów ekonomicznych, stworzenie systemu, w którym działalność gospodarcza może służyć społeczeństwu – jest to zadanie ogromne, ale niezbędne do stworzenia zdrowego społeczeństwa, w którym chroniona jest godność osoby ludzkiej, jej rozwój duchowy, jej prawa człowieka i więzi solidarności z innymi.

W ramach renesansu kultury środkowoeuropejskiej, który rozpoczął się pod koniec lat sześćdziesiątych, impuls Trójpodziału Społecznego powrócił, zwłaszcza w Niemczech, ale także w innych krajach, na przykład w działaniach na rzecz demokracji bezpośredniej, w tworzeniu stowarzyszeń producentów, handlowców i konsumentów, nowych form bankowości, prywatnych instytucji edukacyjnych, grup studyjnych i działań na rzecz świadomości. Impuls trójpodziału społecznego znalazł nowe obszary, w których może być zastosowany w tworzeniu trójstronnych struktur reprezentujących trzy podstawowe aspekty życia społecznego.

Ten impuls żyje również nieświadomie wśród działaczy społeczeństwa obywatelskiego. Wiele tysięcy młodych ludzi angażuje się obecnie w inicjatywy na rzecz tworzenia wolnych przestrzeni w życiu kulturalnym, w działania na rzecz demokracji bezpośredniej, referendów i praw do dochodu podstawowego, w pracę z walutami komplementarnymi, w przedsiębiorstwa prowadzące sprawiedliwy handel oraz w społeczeństwa odpowiedzialne ekologicznie i społecznie. Nasiona nowej kultury duchowej, którym po 1917 roku tak bardzo groziło zniszczenie, kiełkują i wzrastają na nowo.

Wnioski

Rok 1917 był rokiem o wielkim znaczeniu. Europa Środkowa straciła swoją duchową misję i stała się częścią anglo-amerykańskiego porządku świata. Wysiłki Steinera, by promować wizję społeczną, w której ta misja mogłaby się realizować, nie powiodły się. Zgodnie z ezoteryczną mądrością, duchowe impulsy mają stuletni rytm. Po upływie tego czasu należy je ponownie ożywić. Musi się to stać teraz dzięki impulsowi Trójpodziału Społecznego, który Steiner rozwinął, aby zrealizować swoją wizję społeczną. Pod tym względem rok 2017 stanowi potencjalnie wielki punkt zwrotny dla losów Europy. Prezydentura Trumpa w Stanach Zjednoczonych obnażyła twarz amerykańskiej władzy imperialnej. Wielu ludzi uświadamia sobie ciemne strony anglo-amerykańskiego porządku światowego, który ignoruje zmiany klimatyczne, narusza zasady zrównoważonego rozwoju, wykorzystuje grupy terrorystyczne do swoich celów i organizuje wojny, aby kontrolować zasoby. Kłamstwa polityków są widoczne dla każdego, kto ma zdrowy rozsądek.

Pomimo pozytywnych efektów w uświadamianiu Europejczykom ich wspólnych interesów, UE jawi się jako instytucja technokratyczna, która jest krytykowana z wielu powodów, takich jak brak demokratycznej kontroli nad jej instytucjami, realizacja polityki neoliberalnej (powodującej utratę miejsc pracy, świadczeń socjalnych, demolowanie sektora publicznego i rosnące nierówności), przyjmowanie do Europy uchodźców wojennych i ekonomicznych, a także obawy dotyczące zarządzania UE przekonały większość obywateli Wielkiej Brytanii do głosowania za Brexitem.

Spodziewano się, że gniew wielu Europejczyków na UE i ich krajowych polityków przyniesie partiom populistycznym znaczące poparcie w wyborach w 2017 roku we Francji, Holandii i Niemczech, ale tak się nie stało. Wystarczająco dużo ludzi zdało sobie sprawę, że jest to zły kierunek zmian. We wszystkich krajach europejskich populistyczni przywódcy wzbudzają podświadome siły strachu i gniewu w duszach obywateli, aby je wzmocnić. Już sto lat temu przywódcy polityczni rozwinęli umiejętności, aby to osiągnąć i wywołali chaos w Europie. W tamtych czasach wizja społeczna Steinera była jak latarnia morska, ale tylko nieliczni mogli ją zobaczyć i zrozumieć; za mało, by ożywić ją w świecie.

Dziś, sto lat po roku 1917, przyszłość jest znów dostępna. Wielu ludzi tworzy nową wizję społeczną. Szansa jest dla wszystkich, aby się obudzić i pracować razem dla zdrowego społeczeństwa i dla stworzenia nowego porządku świata, nie zdominowanego przez Anglo-Amerykanów, a raczej porządku świata, w którym duchowe impulsy mogą pracować dla dobra całej ludzkości.

Harrie Salman mieszka w Holandii i jest wędrownym nauczycielem filozofii oraz badaczem w dziedzinie historii kultury, rozwoju społecznego i duchowości.

Uwagi:

[1] Rudolf Steiner, „Memoranda z 1917 roku” GA 24 – „Artykuły o trójdzielności organizmu społecznego i sytuacji teraźniejszości (1915 – 1921).

[2] Rudolf Steiner, rękopis na temat tła wydarzeń wojennych (prawdopodobnie napisany w grudniu 1917 r.), pierwsza publikacja: Rudolf Steiner, Zeitgeschichtliche Betrachtungen, t. 3, GA 173c, Dornach 2010, s. 264-265. Tłumaczenie na język angielski znajduje się na stronie: http://www.perseus.ch/PDF-Dateien/fundamental.pdf. (Duchowe tło pierwszej wojny światowej, z których jednak tylko wykład z 21 marca 1921 r. został opublikowany; Okup mocarstw – Enigma Europy Środkowej między Wschodem a Zachodem).

[3] Rudolf Steiner, „Trójpodział organizmu społecznego i wolność wychowania” GA 24 (Artykuły o trójpodziale organizmu społecznego i o sytuacji teraźniejszości (1915-1921)). Nota redaktora

[4] Rudolf Steiner, GA 186 „Potrzeby społeczne nowych czasów”, wykład z 1 grudnia 1918 r.

[5] Przegląd tych działań patrz: Christoph Strawe, The Threefolding Movement of 1917-1922 and its Present Significance (oryginalna wersja niemiecka 1998), opublikowana na stronie http://www.threefolding.net.

[6] Rudolf Steiner, GA 194 Misja Michaela  – Manifestacja tajemnic istoty ludzkiej, wykład z 14 grudnia 1919 r.