Margarita Sabasznikowa

Zofia Krasnopolska-Wesner: Rosyjscy artyści w Goetheanum (Sztuka Europy Wschodniej Искусство Bосточной Европы Art of Eastern
Europe 3, 301-310). Ilustracja: Margarita Sabasznikowa, Ostatnia Wieczerza, lata 30. XX wieku,

Jednym z czynników określających charakter sztuki początku XX wieku w Rosji był rozwój nauk okultystycznych. Swoisty duchowy ferment, spowodowany kryzysem myśli pozytywistycznej, wpłynął na ukształtowanie się nowych fascynacji artystów, którzy coraz częściej poszukiwali inspiracji w gnozie, teozofii, kabale, magii, spirytyzmie czy parapsychologii. Nierzadko także łączono różne sfery poznania, zbliżając do siebie w ten sposób wszystkie dziedziny sztuki.
Ze względu na specyfikę rosyjską, gdzie pierwiastek religijny odgrywał ważną rolę, ścisły związek pomiędzy filozofią, sztuką, literaturą i praktyką życiową zyskał wymiar wyznania wiary i powszechnie obowiązującej konwencji artystycznej. Jej celem było osiągnięcie nowego poziomu świadomości i odnalezienie „nowych form” w imię nowej sztuki i nowej jakości bytu. Niewątpliwie – używając terminu Andrieja Biełego – to религиозно-мистическое электричество sprzyjało budowaniu nowych relacji międzyludzkich, utwierdzało w przeświadczeniu, że oto dobiega końca czas naszej cywilizacji, a więc wszystko jest dozwolone, z drugiej zaś strony pozwalało wierzyć w nieograniczoną moc ludzi owych czasów, którymi po apokalipsie mieli nadzieję stać się właśnie Słowianie.
W przeciwieństwie do Zachodu – w Rosji większość eksperymentów miało podbudowę religijną. Przy czym nie chodzi tu o religijność w konkretnej postaci, lecz o mistykę w ogóle, co potwierdzają uwagi Władimira Sołowjowa o artystach przyszłości: Не только религиозная идея будет владеть ими, но они сами будут владеть ею и сознательно управлять ее земными воплощениями.

Teurgiczny charakter nowej sztuki w Rosji wywodzi się z teologii miłości Sołowjowa, wedle którego artysta – posiadacz wiedzy tajemnej ma do spełnienia misję poszukiwania coraz doskonalszych sposobów poznania tajemnic. To artysta-demiurg kreuje nieznane dotąd światy, wprowadza do sztuki wyobrażone kosmologie, równocześnie czyniąc ze sztuki narzędzie ich poznania. Akt twórczy w tym przypadku urasta do roli posłannictwa. W kręgu symbolistów rosyjskich (zwłaszcza młodszych) utwierdza się przekonanie, że artyści powinni stać się kapłanami i prorokami. Tak pojmowana twórczość wyrasta ponad przyziemną codzienność świata rzeczy i ma znaczenie „ogólnokulturowe, historyczne i ponadczasowe”.

Dla wielu artystów poszukujących drogi do wtajemniczenia, kontynuacją Sołowjowowskiej sofiologii była antropozofia,która dotarła do Rosji dzięki członkom Towarzystwa Teozoficznego (m.in. Kleopatrze Christoforowej, Annie Mincłowej, Oldze Annienkowej). Koncepcja sztuki, będąca syntezą religii i nauki, którą proponuje Rudolf Steiner, zawładnęła wieloma europejskimi środowiskami twórczymi początku XX wieku. Szczególnie silnie oddziaływała na symbolistów oraz przedstawicieli awangardy (zwłaszcza artystów reprezentujących nurt abstrakcyjny). Antropozofia nie jest religią, ani gotowym systemem światopoglądowym, lecz drogą do poznania ducha i przyrody, pomostem prowadzącym od świata materii nieożywionej do świata istot widzialnych i niewidzialnych, do poznania świata nadzmysłowego. Tak definiowana antropozofia pozwala człowiekowi nadać materialną formę
duchowej idei także w twórczości artystycznej.
Antropozofia, umożliwiająca wszechstronny rozwój człowieka, stała się niezwykle popularna wśród rosyjskiej bohemy Srebrnego Wieku.
W obliczu kryzysu tradycji chrześcijańskiej doskonale odpowiadała potrzebom chwili. Była nadzieją na pojednanie wszystkich narodów, braterstwo w Chrystusie i poznanie świata duchowego (głównie poprzez samodoskonalenie).

przeczytaj więcej na stronie Muzeum Historii Polski: