Piękno i sztuka w antropozofii Rudolfa Steinera (8) – eurytmia

Jerzy Prokopiuk, miesięcznik Twórczość, luty 1998, ilustracja: eurythmie.com

Sztuka słowa rozwija w twórcy jego ducha—jaźń. Steiner był nie tylko wielostronnym twórcą-artystą w kilku sztukach tradycyjnych. Był także twórcą nowego rodzaju sztuki — eurytmii (gr. „piękny rytm”). Początków eurytmii Steinerowskiej należy szukać jeszcze przed pierwszą wojną światową: jej współtwórczynią była małżonka Steinera Marie Sivers-Steiner (1867-1948), która położyła także wielkie zasługi w kreacji antropozoficznego teatru i związanego z nim tzw. Sprach-gestaltung — sztuki recytacji i deklamacji. Zasady eurytmii Steiner sformułował w dwu następujących pracach: Eurythmie als sichtbarer Gesang i Eurythmie als sichtbare Sprache z 1924 roku. (Poprzedzała je praca Die Entstehung und Entwicklung der Eurythmie z 1912 roku.) Osobno wymienić trzeba pracę Die Heileurythmie z 1921-1922 roku.

Eurytmia jako sztuka nawiązuje do antycznych tańców świątynnych, nie jest jednak tańcem, lecz swego rodzaju „ruchomą plastyką”. Mamy tu do czynienia z zanurzeniem się we wnętrzu człowieka, czyli z osiągnięciem wewnętrznego ożywienia, zagłębienia się we wszystko, co można wyrazić mową i śpiewem. „To, co skupione jest we wnętrzu człowieka — powiada Steiner w cyklu nie Bedeuung der Anthroposophie im Geistesleben der Gegenwart z 1923 roku – najgłębiej niby w jednym punkcie duszy, domaga się całym sobą wydobycia na świat w formach ruchu, które człowiek stwarza ze siebie eurytmicznie”. Podobnie jak każda sztuka, tak też eurytmia jest rezultatem określonych impulsów, wychodzących ze świata duchowego. Dlatego też mogła powstać tylko na gruncie antropozofii.

Eurytmia wiąże się przede wszystkim ze sztuką mowy, głównie poezji. Mowa jest uniwersalnym środkiem wyrazu duszy ludzkiej. W prajęzykach ludzkości widzimy zarazem język śpiewu i ruchu, często bowiem towarzyszył mu taniec (jednostkowy lub zbiorowy). Co więcej, ruch i gesty bywały środkiem wyrazu bardziej sugestywnym od mowy. Mowa jest zarazem zbiorem „gestów powietrza” wrzucanym w przestrzeń. Otóż te gesty mowy można naśladować ruchami ramion i dłoni czy całego ciała. Wtedy w sposób widzialny powstaje to, co jest słyszalne w mowie. Tak powstaje mowa widzialna, muzyka i śpiew widzialny – jest to właśnie eurytmia.

Zarówno mowa, jak śpiew wyrażają całą skalę uczuć duszy: np. samogłoska „a” wyraża zdumienie, „e” – opór wobec przeciwności, „i” – obecność człowieka w świecie, „o” – jedność ze światem, „u” – zmęczenie światem. W muzyce czy śpiewie ton także wyraża życie duszy. Natomiast spółgłoski są naśladownictwem tego, co nas otacza, form rzeczy. Zarówno mowa, jak i muzyka, i śpiew wyrastają z imaginatywnej zdolności duszy ludzkiej – eurytmia zaś odradza tę zdolność w człowieku. Eurytmia ma zarazem charakter spontaniczny i skodyfikowany.

W eurytmii przemawia ciało eteryczne człowieka, dlatego też jest ona nie tylko sztuką – lecz – jako sui generis „gimnastyka” tego ciała – ma także znaczenie wychowawcze i lecznicze (psycho- i somatoterapeutyczne). W szkołach waldorfskich eurytmia jest przedmiotem obowiązkowym dla dzieci i młodzieży obojga płci, od klas najniższych po najwyższe. W szczególności eurytmia rozwija w nich — i w każdym człowieku siłę woli. Eurytmię stosuje się jako środek pomocniczy przy leczeniu chorób, kiedy wiadomo, że określony ruch oddziałuje na wyzdrowienie tego czy innego organu.

Przede wszystkim jednak eurytmia jest sztuką: na całym świecie istnieją dziesiątki szkół i zespołów eurytmicznych; Steiner zapowiedział również powstanie „eurytmii światła”.

Eurytmia ma swoje określone figury, które są tak pomyślane, że zawierają potencjalną eurytmiczność w zatrzymanym ruchu jako takim, w uchwyconym uczuciu, które tym ruchem zostaje wyrażone oraz w charakterze, który z duchowości przelewa się w ruch. Chodzi tu o to, by człowiek przez eurytmię potrafił przekazać całą swą ludzką istotę w ukształtowanych i kształtujących się ruchach ciała; wszystko inne krój szat, ich barwy, światło — ma charakter pomocniczy.

„Na tym polega istota sztuki eurytmii, aby niewidzialne ruchy, wykonywane przez ciało eteryczne krtani podczas mówienia czy śpiewu, wykonywał cały człowiek” (Die Entstehung und Entwicklung der Eurythmie).

„Mówiąc krótko: eurytmię zdefiniować można jako spełnienie tego, czego ciało eteryczne domaga się od ludzi (…)” (tamże)

„Mówiąc o genezie sztuki w ogóle, Steiner podkreśla, że pierwotnie religia, sztuka i nauka stanowiły jedność, z której sztuka wyodrębniła się dopiero stopniowo, rozpadając się z kolei na różne rodzaje. Jednak żyjemy teraz w czasach, w których wszystko, co z konieczności powodowanej racją rozwoju musiało przez wieki trwać podzielone, ponownie dąży do zjednoczenia” (tamże).

„Piękno — powiada Steiner w cyklu Die Bedeutung der Anthroposophie im Geistesleben der Gegenwart — to kosmos odciśnięty w fizycznej istocie ziemskiej”. Antropozofia jako ezoteryka, nauka i sztuka realizuje nie tylko ideały Prawdy i Dobra, lecz także Piękna tak właśnie pojętego: jako boskie życie ducha w świecie ludzkim i ziemskim; temu zaś służy przede wszystkim zarówno teoria, jak i praktyka artystyczna, inspirowana przez antropozofię.

Zobacz też: